کادر و آینه / بررسی تاملات تصویری در آثار کورساوا

کادر و آینه / اولین کادر تصویری توسط نقاشی بر بوم شکل گرفته و این محدودیت پرداخت در ذهن مولف ، مرزی بین مخاطب و اثر تعیین کرد که تا به امروز بر صفحه مانیتور مشاهده می شود . اما اساس سینمایی کادر بر گرفته از لنز دوربین و میزان نوری که وارد اتاق تاریک می شود بنا نهاده شد و به همین دلیل آینه تنها فرمی است که خارج از محدوده تعیین شده نمی تواند خالق اثری باشد . با توجه به گرایش هایی که چشم انسان نسبت به ابزار تصویر برداری پیدا می کند فیلم سازان بزرگی از جمله اینگمار برگمن ، آلفرد هیچکاک ، رابرت آلتمن و … استفاده های زیبایی شناسانه ابداع خود را از این وسیله ارائه کرده اند اما به طور مشخص سینمای شرق با وجود آکیرا کوروساوا به اندازه هزاران چشم دید تخیلی بهتری نسبت به سایرین به مخاطب عرضه می کند . کوروساوا در ایران با «هفت سامورایی» شناخته می شود اما به اعتقاد من «زیستن» نمونه بالغی از رویا و واقعیت یک زندگی پویا و هنرمندانه است که توسط یک فیلم ساز آسیایی به نمایش درآمده . جدای از این که فیلم سازانی مانند اوزو ، کوبایاشی ، (در حوزه انیمیشن) میازاکی توانسته اند این نگاه را بومی اما سطحی تر به نمایش بگذارند ، کوروساوا تا آنجایی استعداد خود را در کادر بندی نماها برای تعریف موقعیت ، مکان و زمان به نمایش گذاشته که هیچ فیلم سازی قادر به رقابت با او نخواهد بود . برای بررسی بیشتر به طور مشخص به نمونه های به کار رفته در آثار وی اشاره خواهیم کرد و معنای تولید شده از آن را در حد توان تشریح می کنیم .

پرده اول – در ستایش نور

کادر و آینه / به اعتقاد بسیاری از مثلا روشن فکران عالم پژوهش هنر آندری تارکوفسکی (فیلم ساز روس)  نماهای رویا گونه خارق العاده ای در تولید معنای ابر زمینی برداشت کرده است اما باید یاد آور شد که تولید معنا به روش های فرا متنی و خارج از محدوده تفکر مخاطب می تواند همانند جدولی عمل کند که هرگز برای حل آن سوالی طرح نشده باشد . نقطه مقابل این بورژوا منشی تارکوفسکی آکیرا کوروساوا را داریم که به دور از اغراق های شاعرانه سعی در جذب مخاطب با چشم غیر مصلح است (یعنی کوروساوا بدون آنکه نشان دهد در حال فیلم برداری داستان است) مخاطب را وارد دنیای موقعیت محوری می کند که در کادر دوربین به خوبی جای گرفته و پاسخ مسئله مطرح شده از سوی مولف درون آن گنجانده می شود . در یکی از سکانس های فیلم «زیستن» به خوبی می توانیم فیدبک های مولف را از دوران فعالیت اش در شهرداری ( که به عنوان مدیر در آنجا مشغول کار بوده) با گره داستانی که به وجود آمده ( آنجایی که متوجه می شود به بیماری سرطان معده دچار است ) مشاهده کنیم این فیدبک ها نه به صورت خطی ، بلکه به صورت دوار در کل فیلم نهادینه شده است و نکته خارق العاده آن این است که فیلم ساز این ابهام را با استفاده از کادر های استیصال برانگیز خود به وجود آورده که ممکن است قهرمان داستان هرگز به بیماری دچار نشده باشد . پس در اینجا کوروساوا که علم در کنار مخاطب بودن را دارد سعی می کند نماهای لانگ شات خود را به مدیوم شات و کلوز آپ تبدیل کند تا باور پذیری احساس در لحظه برای مخاطب سهل تر باشد و عمیقا فیلم ساز رشته تفکر خود را نمونه ای از جامعه ای که در آن میزیسته عنوان کند . من یکی از شماها هستم که علاقه به فیلم سازی دارم . جمله ای است که می توان از این اثر تماما اجتماعی – دراماتیک برداشت کرد . از سوی دیگر در آخرین اثر این کارگردان (مادادایو) نیز همین نکته قابل لمس است که فیلم ساز نمی خواهد دوربین را در خدمت رویاپردازی خود قرار دهد بلکه دوربین را وسیله ای برای بهتر عنوان کردن داستان و نزدیک شدن مخاطب به شخصیت ها می داند . چرا که معلم بازنشته ما هرگز در کلوز آپ هارد قرار نمی گیرد و احترامی که در فرهنگ آسیایی شرقی به همنوع خود گذاشته می شود در نماهای مدیوم لانگ به طوری به نمایش گذاشته  می شوند که نه مخاطب اقلیمی را از دست بدهد و نه مخاطب جهانی را . در کل فیلم (مادادایو) مخاطب با چهره معصوم و رویاباف یک معلم روبرو می شود که هر ساله همراه با شاگردان وفادار در جشن تولد خود سخنرانی می کند و برای زیستن در یک سال آینده خود را امیدوار نشان می دهد . اما درست در جایی که این شخصیت قابلیت های رویا پردازانه نامحدودی را بر دوش فیلم بردار قرار می دهد کارگردان با کنترل کادر و نماها ثابت می کند که یک روشن فکر سینمایی باید در کنار مردم قدم بردارد اما چند قدم جلوتر را به درستی پیش بینی کند . به همین دلیل فیلم ساز نور و کاربرد آن را در کادر خوب می شناسد ، مهم تر از همه زاویه ای که برای نوردهی به سوژه های خود انتخاب می کند بهترین زاویه ای است که می توان برای برداشت یک فریم از موقعیت داستانی انتخاب کرد . در این رابطه می توان به سایق های زیبایی شناسانه فیلم «پدرخوانده» اثری از فرانسیس فورد کاپولا اشاره کرد و وی را نمونه تکامل یافته در این زمینه یافت اما قبل از هر چیز باید عنوان کرد کوروساوا شاعرانگی های خود را به زبان شخصیت ها و موقعیت های دراماتیک سپرده و تصویر را محدود به عناوین اجتماعی در جهت پیشرفت فرهنگ قرار می داد .

پرده دوم – عمق میدان در دل پرسپکتیو

کادر و آینه / به لحاظ زیبایی شناسی تصویر نمی توان عمق میدان را که وسیله ای برای ایجاد توهم و خطای دید از سوی مخاطب است نمونه ای از اعتدال گرایی مولف در پرسپکتیو داستانی برشمرد اما در ابتدایی ترین پلان فیلم پدر خوانده می توان این نمونه را تشابهی از اثر «ریش قرمز» کوروساوا عنوان کرد به دلیل اینکه اقتباس بصری به اندازه ای ایجاز متنی به وجود آورده است که نطفه شاهکار ورودی های سینمایی به یک اثر داستانی را در دل تصویر کاشته و نتیجه آن ترک بک تاریخی فیلم پدر خوانده شده است . حال چگونه ریش قرمز توانسته بر ضمیر فیلمی همچون پدر خوانده اثر بگذارد . کادر مهمترین وجه زیبایی شناسانه کوروساوا در پرداخت این داستان به مخاطب است و همواره مانند دیگر آثارش در این امر موفق ظاهر شده اما این کادر به وجود آمده تنها با استفاده از حرکت دوربین روبه عقب (ترک بک) و حرکت دوربین روبه جلو (ترک این) می تواند نمونه بالغی از یک اثر نخیلی اما روبه واقعیت باشد که کاپولا این مکمل را به خوبی در پدر خوانده تزریق کرده است . مکملی که بعدها کوروساوا در سال ۱۹۸۰ با ساخت فیلم «شبح جنگجو» به تایید آن پرداخت و در ستایش آن الگوهای تصویری کاپولا را یاد آور شد . جدای از بحث تلفیق محدودیت کادر در سینما و نگاه نقاشانه به یک رویداد داستانی باید نوشت که کوروساوا در زمینه طراحی و خط نیز به شکل سینمایی استاد تمام عیاری است . همانطور که در فیلم «رویاها» مشاهده می شود اثری که مارتین اسکورسیزی با افتخار در تهیه و پخش آن شرکت کرده است ، کوروساوا در ابتدایی ترین نماهایی این فیلم که در حصار درختان واقع شده است تا انتهایی ترین آنان که کلبه هایی را کنار رودخانه به نمایش می گذارد نگاه امپرسیونیسمی فیلم ساز به پدیده پاشیدن رنگ روی بوم باعث شده امید در تارو پود داستان غم انگیز این فیلم سرشار شود و ماهیت انتزاعی آن را به یک فلش درام بهم پیوسته شاهکار تبدیل کند . در این اثر شاید اولین بار باشد که ما زوم را از کوروساوا می بینیم کما اینکه زوم در فیلم هایی مانند «یوجیمبو» و «سانجیرو» شکل محتاطانه ای به خود می گیرد . جدای از بحث زیبایی شناسی باید عنوان کرد که سینما مدیون عکاسی است و کادرِ نقاشی دلیل خوبی برای ارائه نظم و قانون در عرصه تبادل نظریات هنری شناخت می شود . کوروساوا نه تنها یک هنرمند خلاق است بلکه در همه اثارش فلسفه را به بهانه ای برای پرداخت داستان های اجتماعی و دراماتیک تبدیل کرده است و روشن فکری خود را دلیلی بر صحه گذاشتن فلسفیدن به وسیله دوربین قرار داده . پدیده ای که این روزها سینمای جهان از آن بری شده است و متاسفانه اثار سینمایی ارزش نمادین و زیبایی شناسانه خود را از دست داده اند و صرفا جنبه سرگرمی و سیاسی به خود گرفته اند .

چاپ شده در روزنامه اصفهان امروز / علی رفیعی وردنجانی